Alergia pokarmowa u niemowląt - rosnący problem

Alergie pokarmowe u niemowląt są dziś coraz częstsze. Właściwie nie powinno to dziwić, ponieważ od lat na całym świecie alergików przybywa i są to ludzie w różnym wieku. W samej Europie zmagających się z alergią pokarmową jest ponad 17 milionów, wśród których sporą grupę tworzą dzieci. Jak pokazują badania, problem dotyczy w 6% europejskiej populacji dziecięcej. W Polsce częstość występowania alergii pokarmowa u niemowląt wynosi ponad 4%, natomiast u dzieci pomiędzy 1. a 3. rokiem życia niecałe 3%. 

 

Dlaczego alergie wśród dzieci stanowią rosnący problem zdrowotny? Za ich rozwój w 70% odpowiadają czynniki genetyczne, w 30% czynniki środowiskowe. Alergia jest dziedziczna, a ryzyko jej wystąpienia podnoszą narodziny przez cesarskie cięcie, zanieczyszczenia powietrza, w tym bardzo groźny dym tytoniowy, nie bez znaczenia są również modele żywieniowe. Reakcja alergiczna może być efektem zbyt wcześnie rozszerzanej diety maluszka lub podawania niemowlakowi nieodpowiednich jeszcze dla niego pokarmów, w tym najbardziej uczulających:

  • mleka krowiego,

  • jaj,

  • pszenicy,

  • orzechów,

  • ryb i owoców morza.

 

Alergia i nietolerancja pokarmowa u niemowlaka

Alergia pokarmowa to rodzaj nadwrażliwości pokarmowej. Jest nieprawidłową reakcją układu immunologicznego. Występuje po spożyciu szkodliwego alergenu, tolerowanego przez osobę zdrową. Nawet niewielka ilość uczulającego pokarmu jest w stanie wywołać groźne dla zdrowia, a nawet śmiertelne konsekwencje. Alergia pokarmowa u dzieci prowadzi do wstrząsu anafilaktycznego, który realnie zagraża życiu. Oprócz tego wywołuje szereg innych dolegliwości skórnych, oddechowych czy żołądkowo-jelitowych - mniej niebezpiecznych, choć z pewnością uciążliwych. 

 

Alergia pokarmowa IgE-zależna

Alergia pokarmowa ujawnia się w krótkim czasie po kontakcie z alergenem. Wykrywające go przeciwciała IgE (immunoglobuliny typu E), obecne w błonie śluzowej przewodu pokarmowego, rozpoznają alergen jako ciało obce i inicjują odpowiedź wywołującą uczulenie u dziecka. Główne objawy to pokrzywka, objawy w obszarze jamy ustnej, także wstrząs anafilaktyczny.

 

Alergia pokarmowa IgE-niezależna

Istnieją również alergie pokarmowe niezależne od immunoglobulin typu E, lecz związane z limfocytami czy innymi komórkami odpornościowymi. Wymienić tu trzeba przede wszystkim celiakię i enteropatie. Objawy takiej alergii pokarmowej u niemowląt to zwykle problemy jelitowe, wywołane przez białko pokarmowe. Dolegliwości występują z opóźnieniem.

 

Alergia mieszana

Alergie pokarmowe u dzieci mogą też wynikać z mechanizmów zależnych i niezależnych od przeciwciał IgE. Tego rodzaju alergią u dzieci jest atopowe zapalenie skóry (AZS) - przewlekła i nawrotowa choroba skóry, która często idzie w parze z alergiami pokarmowymi i astmą. Alergią mieszaną jest również eozynofilowe zapalenie żołądka i jelit. 

 

Nietolerancja pokarmowa

Alergię pokarmową należy odróżnić od nietolerancji pokarmowej. Obie reakcje należą do grupy nadwrażliwości pokarmowej i wywołują podobne dolegliwości, jednak nietolerancja nie ma związku z mechanizmami immunologicznymi i występuje zdecydowanie częściej. Wynika raczej z zaburzeń enzymatycznych (nietolerancja laktozy), nadwrażliwości na histaminę i serotoninę czy dodatki do żywności (alergia na cytrusy, pomidory) oraz toksycznych właściwości niektórych produktów spożywczych, na przykład ryb z rodziny makrelowatych.

 

Objawy alergii pokarmowej u niemowlaka

Objawy alergii pokarmowej u niemowląt są różne i mogą być jedno- bądź wielonarządowe. Bardzo często uczulenie na białko mleka krowiego u niemowląt daje o sobie znać w postaci zmian skórnych oraz dolegliwości ze strony układu pokarmowego. Podobne objawy wywołuje alergia na orzeszki ziemne, jajka czy gluten. 

 

Reakcja alergiczna u każdego dziecka będzie wyglądać inaczej. Czasem alergia ogranicza się do pokrzywki - bąble na obrzękniętej skórze. Innym razem niesie objawy, które łatwo pomylić z przeziębieniem - nieżyt nosa, kaszel, świszczący oddech, trudność w oddychaniu. Salwiczny katar i świąd w obrębie ust to sygnały alarmowe, sugerujące alergie pokarmową. 

W zależności od rodzaju alergii pokarmowej, objawy uczulenia u niemowlaka mogą pojawić się szybko, do dwóch godzin po zjedzeniu alergizującego pokarmu, albo z opóźnieniem, dopiero po kilku godzinach od posiłku. 

  • Alergie pokarmowe IgE-zależne zwykle ujawniają się bardzo szybko w postaci problemów żołądkowych, zmian skórnych albo opuchniętych oczu u niemowlaka. Szybko rozwija się również wstrząs anafilaktyczny, bardzo niebezpieczny, choć dotyczący zaledwie niewielkiego odsetka dzieci z nadwrażliwością pokarmową.

  • Alergie pokarmowe niezależne od IgE najczęściej wywołują po kilku godzinach objawy zapalenia jelit - ból brzucha, zaparcia, biegunkę, wymioty, nudności. Przybierają też postać wykwitów atopowych - czerwonych, suchych plam obecnych głównie w zgięciach łokciowych i kolanowych.

 

Objawy alergii pokarmowej u dzieci miewają również podłoże neurologiczne. Bóle i zawroty głowy, spadek nastroju, rozdrażnienie, uczucie rozbicia, senność - to wszystko może dodatkowo pojawić się w wyniku nieprawidłowej reakcji organizmu na dany pokarm. 

 

Postępowanie w przypadku reakcji alergicznej u dziecka

Alergie pokarmowe, które pojawiają się niedługo po posiłku, łatwiej rozpoznać i wyeliminować. Inaczej jest z alergiami IgE-niezależnymi, które pojawiają się z opóźnieniem, a przez to utrudniają identyfikację alergenu. A to niezbędny krok w zwalczaniu uczulenia.

 

Jeśli pojawiła się wysypka pokarmowa u dziecka albo inne łagodne objawy alergii, trzeba umówić wizytę u pediatry. Szybką pomocą może okazać się lek przeciwhistaminowy dla najmłodszych. To preparat, który hamuje wydzielanie histaminy, stymulowanej przez immunoglobuliny IgE. Leki przeciwhistaminowe II generacji działają szybko i nie wywołują senności ani otępienia. Niektóre są dostępne bez recepty. Na alergię bez recepty często kupuje się także wapno. Jednak powszechne przekonanie o tym, że Calcium łagodzi objawy alergii nie znajduje potwierdzenia w badaniach naukowych. Dlatego podawanie go dzieciom na alergię raczej nie przyniesie poprawy. 

 

Zamiast tego lepiej zapewnić dziecku dostęp do świeżego powietrza, a w przypadku swędzących zmian skórnych, przygotować kąpiel w krochmalu można wykorzystać gotowy preparat, np. krochmal z liniii Atoperal Baby Plus, który łagodzi subiektywne uczucie świądu. Na zaostrzone objawy atopowego zapalenia skóry sprawdzi się emulsja do ciała. Nakładając cienką warstwę na suchą skórę, przywraca się jej odpowiednie nawilżenie i zapewnia ochronę przed podrażnieniami.

 

Jeśli natomiast doszło do ostrej reakcji alergicznej, a dziecko ma uporczywe wymioty i biegunkę lub duszności oraz problemy z oddychaniem, należy wezwać pogotowie ratunkowe. W takich przypadkach alergik musi dostać adrenalinę. To samo dotyczy wstrząsu anafilaktycznego, który rozwija się błyskawicznie, przynosząc jednocześnie różne objawy, na przykład:

  • zmiany skórne (zaczerwienienie, pokrzywkę, wysypkę),

  • ochłodzenie kończyn,

  • łzawienie i opuchnięcie oczu,

  • kaszel, sapkę, chrypkę,

  • przyspieszenie pracy serca,

  • biegunkę, wymioty,

  • zasłabnięcie wynikające ze spadku ciśnienia krwi,

  • obrzęk twarzy, jamy ustnej, gardła, wywołujący duszność i ryzyko niedotlenienia.

 

Jak rozpoznać alergię pokarmową u niemowlaka

Ważnym elementem diagnostyki alergii pokarmowej u niemowląt jest wywiad medyczny. Wybierając się z dzieckiem na wizytę do pediatry, dobrze przygotować szczegółowe informacje dotyczące sposobu żywienia niemowlęcia, przebiegu alergii pokarmowej, jej objawów i częstotliwości ich występowania, a także obecności chorób alergicznych w rodzinie. 

 

Postawienie diagnozy bywa trudne. Testy alergiczne u niemowląt są niemiarodajne, ponieważ przeważnie u małych dzieci reakcje uczuleniowe są IgE-niezależne. Brak przeciwciał IgE w organizmie przyniesie ujemny wynik testu, lecz nie pozwoli wykluczyć alergii pokarmowej u niemowlaka. Dlatego w pierwszym rzucie stosuje się tzw. próby eliminacji i prowokacji. 

  • Próba eliminacji pozwala uniknąć zbyt rygorystycznych diet. Polega na wykluczeniu potencjalnego alergenu z jadłospisu dziecka. Jeśli to sprawi, że objawy alergii nie wrócą, uznaje się go za czynnik sprawczy.

  • Próbę prowokacyjną przeprowadza się po 7-14 dniach od wprowadzenia diety hipoalergicznej. Następnie pod kontrolą lekarza podaje się małemu pacjentowi produkty potencjalnie alergizujące. Jeśli nie rozwinie się alergia, najprawdopodobniej dziecko nie było uczulone na dany produkt, jeżeli jednak pojawi się uczulenie, trzeba wykonać tzw. próbę zaślepioną, z zastosowaniem placebo. 

 

Leczenie alergii pokarmowej u niemowląt

Podstawowym założeniem leczenia alergii pokarmowej u dzieci i dorosłych jest eliminacja alergenów. Uczulenie na pokarm ma najczęściej charakter przejściowy i wiele niemowląt z tego wyrasta. Zanim jednak to nastąpi, należy postarać się o ograniczenie nadwrażliwości pokarmowej, między innymi poprzez wprowadzenie diety eliminacyjnej.

 

  • Jeśli alergia pokarmowa wystąpiła u dziecka karmionego piersią, wprowadza się dietę hipoalergiczną dla matki karmiącej oraz malucha, który ma więcej niż pół roku i dostaje już stałe posiłki. Najczęściej za uczulenie niemowląt odpowiada białko mleka krowiego, dlatego z menu powinny zniknąć nie tylko jogurty i sery, lecz także drożdżówki, bułki, makarony, ketchupy, płatki zbożowe, słodycze i wiele innych produktów zawierających choćby śladowe ilości białka mleka krowiego. 

  • Wiele dzieci zmaga się z alergią na mleko modyfikowane, ponieważ większość dostępnych mieszanek zawiera ten najsilniejszy alergen pokarmowy. W takich przypadkach zleca się rodzicom, aby zamienili dotychczasowy produkt na mleko o wysokim stopniu hydrolizy i obserwowali reakcje pociechy. Błędem jest zastosowanie mieszanek hipoalergicznych, w których również obecne są białka mleka krowiego. 

 

Oprócz diety eliminacyjnej w leczeniu alergii u dzieci stosuje się również leki przeciwhistaminowe, a niekiedy glikokortykosteroidy. Standardowo zalecane są środki łagodzące objawy, w tym specjalistyczne kosmetyki do pielęgnacji skóry atopowej, jak produkty np. z linii Atoperal Baby Plus. Bardzo ważną rolę odgrywa działanie prewencyjne, które polega z jednej strony na odpowiednim sposobie żywienia, a z drugiej - na zastosowaniu kontrolnych prób prowokacyjnych. Większość alergii pokarmowych u dzieci przemija około 1.-2. roku życia. Czasem uczulenie utrzymuje się dłużej, jednak można je pokonać, decydując się na immunoterapię. Odczulanie u dzieci przeprowadza się już u 5-latków.

 

Lek. Michał Dąbrowski

 

Źródła:

 

Nadwrażliwość pokarmowa, [w:] Interna Szczeklika, “Medycyna praktyczna”, Kraków 2019, s. 665-668

 

U. Jedynak-Wąsowicz, Alergia pokarmowa u dzieci, “mp.pl”, [dostęp 27.05.2021], https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/choroby-alergiczne/138480,alergia-pokarmowa-u-dzieci